۱۳۹۰ تیر ۱۲, یکشنبه

مافه‌كانی‌ مرۆڤ:


روانگه‌ی‌ زاڵ له‌مه‌ڕ ده‌روونناسی‌و ده‌روونناسانه‌ی‌ مرۆڤ به‌ تایبه‌تی‌ له‌وه‌وه‌یه‌ كه‌ مرۆڤ، سیستمێكه‌ كه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی‌ ئاگایانه‌، زانیارییه‌كان پۆلێنبه‌ندی، لێكدانه‌وه‌‌و راڤه‌یان ده‌كات، به‌ڵام هۆكارگه‌لێكی‌ نائاگایانه‌ی‌ دیكه‌ له‌ پرۆسه‌ی‌ پێكه‌وه‌بوون به‌سه‌ر بڕیاره‌كانیدا، زاڵ ده‌بێت.
ئه‌م توخمه‌ سه‌ره‌كییانه‌ بریتین له‌ هه‌سته‌كان، مۆدێله‌ زه‌ینییه‌كانی‌ لێكدانه‌وه‌‌و راڤه‌ی‌ بارودۆخه‌ تایبه‌تییه‌كان، كه‌ڵكه‌ڵه‌‌و هه‌سته‌كان، تێروانین‌و روانگه‌كان، مه‌ترسییه‌كان، بڕیاردانه‌كانی‌ پێشوو و ئاكامه‌كانی.

مافه‌كانی‌ مرۆڤ:

پێوه‌ری‌ هاوبه‌ش كه‌ به‌رهه‌می كۆی كۆمه‌ڵگا‌و نه‌ته‌وه‌كانه‌و له‌گه‌ڵ هیچ كام له‌ كولتووره‌كاندا نامۆ نیه‌‌و تایبه‌ت به‌ هه‌موو نه‌ته‌وه‌كانی‌ جیهانه‌.

تایبه‌تمه‌ندییه‌كان:

1ـ مادده‌ی‌ 1و 2هه‌م، چاودێری‌ به‌سه‌ر ته‌واوی‌ ئه‌سڵه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كانی‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤدا ده‌كا.
2ـ مادده‌ی‌ 3هه‌م هه‌تا 21ه‌م، چاودێری‌ له‌سه‌ر مافه‌ مه‌ده‌نی‌و سیاسییه‌كانی‌ مرۆڤدا ده‌كا.
3ـ مادده‌ی‌ 22 هه‌تا 27ه‌م، بریتییه‌ له‌ مافه‌ ئابووری، جڤاكی‌و كولتوورییه‌كان.
4ـ مادده‌ی‌ 28 هه‌تا 30یه‌م، چوارچێوه‌یه‌كی گشتییه‌ بۆ پاراستنی جیددی له‌ پێناو له‌به‌رچاوگرتنی هه‌موو مافه‌كانی‌ مرۆڤ.


مادده‌ی‌ 1ـ "مافی ئازادی‌و یه‌كسانی‌ له‌ كه‌رامه‌ت‌و یاسادا"

مافی‌ ئازادی:

مافی‌ هه‌ڵبژاردنی تیۆری و زانستیی مرۆڤ له‌ ته‌واوی‌ به‌ستێنه‌كان یان ئه‌و رێگایانه‌ی‌ كه‌ كرده‌وه‌ی‌ مرۆڤ نه‌بێته‌ هۆی پێشێلكاری‌ مافه‌كانی جڤاك‌و بشێوی‌و ئاڵۆزكردنی نه‌زم‌و ئه‌خلاق له‌ كه‌رامه‌ت‌و یاساكانی مافه‌كانیدا.
ئازادی ئه‌ندیشه‌
1ـ ئازادیی مه‌زهه‌ب
2ـ ئازادیی ده‌ربڕین
3ـ ئازادیی ویژدان
4ـ ئازادیی كۆبوونه‌وه‌گرتن
5ـ ئازادیی به‌شداریی له‌ كاروباره‌ گشتییه‌كاندا
6ـ ئازادیی هه‌ڵبژاردن
7ـ ئازادیی سه‌فه‌ركردن
ئازادیی ئه‌ندیشه‌، ئازادی ده‌ربڕین‌و ئازادیی به‌شداریی له‌ كۆبوونه‌وه‌كاندا هه‌روه‌ها له‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤدا جێكه‌وتووه‌ كه‌ ده‌وڵه‌ته‌كان ناتوانن نكوڵی له‌ پێشێلكردنی نائاگایانه‌یدا بكه‌ن.

یه‌كسانی‌ له‌ كه‌رامه‌ت‌و مافه‌كاندا

مافێك كه‌ له‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤدا به‌ فه‌رمی ناسراوه‌، مافه‌ ره‌واكانه‌‌و بریتیی له‌ گرینگترین مافه‌كانی‌ مرۆڤ.

مافی‌ ره‌وا:

1ـ په‌روه‌رده‌یی بنه‌ڕه‌تی
2ـ بێهداشت‌و له‌شساخی
3ـ دابینكردنی خوارده‌مه‌نی‌و بژێوی ژیان
4ـ دابینكردنی شوێنی نیشته‌جێبوون
مافی ره‌وا ئامرازێكی‌ راسته‌وخۆ و هه‌ستپێكراوه‌ بۆ پشتیوانیی له‌ كه‌رامه‌تی تاكه‌كانی‌ مرۆڤ.
مافی‌ ره‌وا كاتێك ده‌چێته‌ "بیاڤی‌ گشتیی"یه‌وه‌ كه‌ له‌گه‌ڵ چه‌مكی په‌ره‌گرتن(توسعه‌)دا پێناسه‌ بكرێت.
مافی‌ په‌ره‌گرتن (توسعه‌):
1ـ مافی سیاسی
2ـ مافی‌ ئابووری
3ـ مافی‌ جڤاكی

په‌ره‌گرتن:

1ـ په‌ره‌گرتن، پرۆسه‌یه‌كی چڕوپڕ، گشتگیرو دینامیكه‌ كه‌ خاوه‌ن به‌ستێنه‌كانی‌:
"الف: فه‌رهه‌نگی، ب: سیاسی ، پ: جڤاكی ، ج: ئابووری"یه‌.
2ـ مافه‌كانی‌ په‌ره‌گرتن پێوه‌رێك له‌ پێناو هه‌ڵسه‌نگاندنی رێزلێنان له‌ ته‌واوی مافه‌كانی‌ مرۆڤن.
ئامانج، پێكهێنانی‌ بارودۆخێكی‌ كه‌ تاكه‌كان بتوانن تواناییه‌كانی‌ خۆیان ده‌رخه‌ن‌و بخرێنه‌ گه‌ڕ‌و به‌ به‌رزترین ئاستی خۆی بگه‌یه‌نن.
3ـ مافی‌ هه‌موو نه‌ته‌وه‌كان بۆ خودموختاری، له‌ هه‌موو ره‌هه‌نده‌كانی خۆیه‌وه‌‌و له‌ جه‌رگه‌ی‌ مافی‌ په‌ره‌گرتندایه‌.
4ـ ده‌وڵه‌ته‌كان خاوه‌ن به‌رپرسیاریه‌تین بۆ پێكهێنانی‌ بارودۆخی له‌بار بۆ مافی‌ په‌ره‌گرتن وه‌ك:
الف: مافی تاك (مافی‌ ره‌وا) و ب: مافی جڤاكی‌ (مافی‌ په‌ره‌گرتن)"
5ـ له‌ مافی‌ په‌ره‌گرتندا، به‌شداریی كردن گرینگییه‌كی‌ تایبه‌تی‌ هه‌یه‌‌و به‌ واتای‌ ره‌خساندنی ده‌رفه‌تی به‌شداریی چالاكانه‌یه‌.
6ـ له‌ ساڵی‌ 1960دا مافی به‌كۆمه‌ڵی‌ خودموختاربوون بۆ نه‌ته‌وه‌یه‌ك له‌ كاتێكدایه‌ كه‌ له‌ مافی‌ په‌ره‌گرتن بێ‌به‌ش كراوه‌.
مادده‌ی 2ـ نه‌بوونی هه‌ڵاواردن

هه‌ڵاواردن

1ـ ره‌تكردنه‌وه‌ی‌ به‌ها، هه‌ڵسوكه‌وت‌و ئه‌ندیشه‌كانی‌ ئه‌وی دیكه‌ له‌ لایه‌ن خوده‌وه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای‌
الف: جیاكردنه‌وه‌ (تفكیك)
ب ـ سنوورداركردن
پ: له‌پێش دانانی مافی هه‌ندێ كه‌س له‌ پاش ئه‌وانی دی.
ج ـ په‌راوێزخستن به‌ هۆی ده‌مارگرژیی نه‌ژادییه‌وه‌.

ئاكامه‌كان:

الف: پێكهێنانی‌ دووبه‌ره‌كی
ب: به‌جوان نیشاندانی ره‌نج و ئازار
پ: نادادپه‌روه‌ریی بونیادی
ج: له‌ ده‌ستدانی گیان

2ـ مه‌زن نواندنی سه‌ره‌ڕۆییانه‌ی‌ جیاوازییه‌كانی‌ تاك‌و گرووپ به‌ بیانووی:

ـ ره‌چه‌ڵه‌كی ئه‌تنیكی
ـ ره‌نگی پێست
ـ ره‌گه‌ز
ـ جینس
ـ زمان
ـ ئایینزا
ـ نه‌ته‌وه‌
ـ ره‌وشی چینایه‌تی
ـ بیروباوه‌ڕی‌ سیاسی
ـ به‌ریانی سێكسی

ئاكامه‌كان:

1ـ نه‌سازانی نه‌ژادی
2ـ نه‌سازانی ئایینی
3ـ نه‌سازانی نه‌ته‌وه‌یی‌
4ـ نه‌سازانی جڤاكی
5ـ نه‌سازانی فه‌رهه‌نگی
6ـ نه‌سازانی سیاسی
7ـ ململانێ‌و دژایه‌تی له‌گه‌ڵ ئه‌وی دیكه‌ به‌ ناوی دژی‌ بێگانه‌بوون
8ـ نه‌بوونی مافی مرۆڤدۆستانه‌
9ـ نه‌بوونی مودیرییه‌تی دادپه‌روه‌رانه‌
10ـ چه‌وساندنه‌وه‌ی‌ ئابووری
11ـ ده‌ستدرێژیی جینسی
12ـ توندوتیژی‌ دژ به‌ ژنان
13ـ توندوتیژی‌ دژ به‌ منداڵان
14ـ ئه‌شكه‌نجه‌ی‌ ژنان
15ـ ئه‌شكه‌نجه‌ منداڵان
16ـ ده‌ستدرێژی‌ سیستماتیكی جینسی
17ـ كۆیله‌كردنی جینسیی له‌ ململانێ چه‌كدارییه‌كاندا
18ـ كۆیله‌تی
19ـ كۆمه‌ڵكوژی‌: نموونه‌ی‌ كۆمه‌ڵكوژییه‌ كاره‌ساتبار و تۆقێنه‌ره‌كان، كۆمه‌ڵكوژی‌ به‌ هۆی ره‌چه‌ڵه‌كی ئه‌تنیكییه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ گرتوو له‌:

"الف: هه‌ڵاواردن
ب: خه‌سارهه‌ڵگربوونی گرووپه‌ ئه‌تنیكییه‌كان" ــه‌.

ره‌تكردنه‌وه‌ی‌ هه‌ڵاواردن: تیۆرییه‌ سه‌روه‌رییه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای‌ جیاكردنه‌وه‌ی‌ نه‌ژادی:

الف: هه‌م له‌ روانگه‌ی‌ زانستییه‌وه‌ ره‌تكراوه‌ته‌وه‌
ب: هه‌م له‌ روانگه‌ی‌ ئه‌خلاقییه‌وه‌ مه‌حكووم كراوه‌.

ئامرازه‌كانی‌ نه‌بوونی هه‌ڵاواردن:

گه‌ره‌نتی یه‌كسانی‌ تاكه‌كان له‌ به‌رامبه‌ر یاسادا بێ گرینگیدان به‌:
1ـ نه‌ژاد 2ـ ره‌نگ، 3ـ نه‌ته‌وه‌، 4ـ ئایینزا، 5ـ ره‌چه‌ڵه‌كه‌ ئه‌تنیكییه‌كان.
مادده‌ی‌ 3ـ مافی ژیان، ئازادیی‌و ته‌ناهیی كه‌سایه‌تی

مافی‌ ژیان: مافی ژیانكردن

ته‌ناهیی كه‌سایه‌تی

هۆكاره‌كانی‌ له‌ ژێرپێنانی‌ مافی ژیان:

1ـ كوشتنی به‌ كۆمه‌ڵ
2ـ هه‌ڕه‌شه‌ به‌ مه‌رگ
3ـ هێرشی بێ ئه‌ژمار بۆ سه‌ر خه‌ڵكانی‌ سڤیل (مه‌ده‌نی)
4ـ ئێعدامی خه‌ڵكانی‌ سڤیل
5ـ ئێعدامی‌ دیله‌كان
6ـ ئه‌شكه‌نجه‌
7ـ بێ‌سه‌روشوێن بوونی زۆره‌ ملێیانه‌
8ـ برسییه‌تی حه‌شیمه‌ت ‌و كۆمه‌ڵه‌كان
9ـ وه‌ده‌رنانی به‌ كۆمه‌ڵ (گۆڕانی زۆره‌ملێیانه‌ی‌ شوێنی نیشته‌جێبوون)
10ـ لێ ئه‌ستاندنه‌وه‌ی‌ مافی‌ په‌نابه‌ری
11ـ ئێعدامی ناڕه‌وا به‌ بێ دادگایی كردن
12ـ دادگایی كردنی نادادپه‌روه‌رانه‌
13ـ رووخاندنی خانوبه‌ره‌
14ـ رووخاندنی قوتابخانه‌كان
15ـ رووخاندنی نه‌خۆشخانه‌كان
16ـ بێبه‌شكردنی مافه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كانی‌ پێوه‌ندیدار به‌ پیشه‌وه‌
17ـ بێبه‌شكردنی مافه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كانی‌ پێوه‌ندیدار به‌ نیشته‌جێبوونه‌وه‌
18ـ بێبه‌شكردنی مافه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كانی‌ پێوه‌ندیدار به‌ خوارده‌مه‌نییه‌وه‌
19ـ رێزدانه‌نان بۆ ژیانی‌ فه‌رهه‌نگی
20ـ وه‌لانانی‌ كۆبوونه‌وه‌كانی‌ بڕیارده‌ركردن له‌ كۆمه‌ڵگادا
21ـ وه‌لانانی‌ كۆبوونه‌وه‌كانی‌ بڕیاردان له‌ كۆمه‌ڵگادا
22ـ دادگایی نیزامی‌و دادگایی خه‌ڵكانی‌ سڤیل
23ـ رفاندنی مرۆڤ (بارمته‌ گیری)
24ـ گرتن ‌و قۆڵبه‌ستكردن
25ـ دستبه‌سه‌ركردن
26ـ هه‌ڕه‌شه‌ی‌ كوشتنی تاك
27ـ كوشتن له‌ حاڵی‌ ده‌ستبه‌سه‌ركردندا
28ـ له‌نێو بردنی به‌رهه‌مه‌كان
29ـ كاولكردنی زه‌وییه‌ له‌باره‌كان بۆ به‌رهه‌مهێنان
30ـ نه‌بوونی له‌ راده‌به‌ده‌ریی خوارده‌مه‌نی
31ـ قات و قڕی‌
32ـ بێ خۆراكی
33ـ بێهداشتی ناسالم


ئێعدامی‌ خه‌ڵكی‌ سێڤیل و مه‌ده‌نی

1ـ ئێعدامكردن به‌ بێ له‌به‌رچاوگرتنی دادگاییه‌كی‌ دادپه‌روه‌رانه‌
2ـ ئێعدام كردنی به‌ده‌ر له‌ یاسای دادوه‌ریی
3ـ ئێعدامكردن به‌ بێ دادگایی كردن
4ـ ئێعدام له‌ كاتی‌ ده‌ستبه‌سه‌ركردندا
وه‌رده‌رنانی‌ به‌كۆمه‌ڵ (گۆڕانی زۆره‌ ملێیانه‌ی‌ شوێنی‌ نیشته‌جێبوون)‌و ئاواره‌یی‌و ده‌ربه‌ده‌ركردن

ئاسه‌واره‌ سه‌ره‌تاییه‌كانی‌ ئاواره‌یی:

1ـ ئاسه‌واری‌ قووڵ دانان له‌سه‌ر هه‌ست‌و ده‌روون
2ـ ئاسه‌واری‌ قووڵی جینسی
3ـ ئاسه‌واری‌ قووڵ دانان له‌سه‌ر ره‌وتی په‌ره‌گرتن
لایه‌ن‌و ره‌هه‌نده‌كانی‌ ئاسه‌واره‌كانی سه‌ره‌وه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی‌ قووڵ‌و زه‌نجیره‌یی‌ كاریگه‌رییه‌كانی‌ ده‌رده‌كه‌وێ كه‌ ئاكامه‌كه‌ی‌ له‌ سه‌ره‌وه‌ی‌ "ئازار‌و ره‌نجاندن‌و به‌كه‌مگرتنه‌ سه‌ره‌تاییه‌كان"ه‌.

ئاكامه‌كان:

1ـ له‌به‌ریه‌ك هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی‌ شیرازه‌ی‌ بنه‌ماڵه‌
2ـ له‌ به‌ریه‌ك هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی‌ شیرازه‌ی‌ كۆمه‌ڵگای خۆجێی
3ـ داڕمان‌و له‌نێوچوونی ژێرخان
4ـ ئاڵۆزی له‌ سیستمی په‌روه‌رده‌دا
5ـ ئاڵۆزی له‌ تواناییه‌ له‌ ده‌ستچووه‌كاندا

ئه‌منییه‌ت

ئه‌منییه‌ت (ته‌ناهی):

الف: فیزكی، ب: ده‌روونی
ته‌ناهیی ده‌روونی بریتییه‌ له‌:
الف ـ ته‌ناهیی ده‌روونی له‌ ژیانی‌ ئابووریدا
ب ـ ته‌ناهیی ده‌روونی له‌ ژیانی فه‌رهه‌نگیدا
ج ـ ته‌ناهیی ده‌روونی له‌ ژیانی سیاسیدا

ئاكامه‌كانی‌ نه‌بوونی ته‌ناهیی فیزیكی: بێبه‌ش كردن له‌ ژیان
ئاكامه‌كانی‌ نه‌بوونی ته‌ناهیی ده‌روونی: هه‌ست كردن به‌ نائه‌منی‌و بشێوی ‌و كه‌ڵكه‌ڵه‌ی‌ ده‌روونی


مادده‌ی‌ 4ـ رزگاربوون له‌ كۆیله‌تی‌و كۆیله‌بوون

رزگاریی له‌ كۆیله‌تی‌و سات‌و سه‌وادی كۆیله‌كان (خاڵی پێچه‌وانه‌ی‌ ئازادی)

شێوازه‌ نوێیه‌كانی‌ كۆیله‌تی:

1ـ قاچاخی ژنان
2ـ قاچاخی كچان
3ـ ده‌ستدرێژی‌ بۆ سه‌ر ژنان‌و منداڵان
4ـ قه‌بووڵ كردنی منداڵ به‌ شێوه‌ی یاسایی‌و نایاسایی
5ـ كاری‌ زۆره‌ملێ

ده‌ستدرێژی:
تاكتیكێكی‌ سه‌ره‌ڕۆیانه‌ له‌ پێناو ترس‌و تۆقاندن‌و زاڵبوون به‌سه‌ر ته‌واوی‌ كۆمه‌ڵگادا كه‌ به‌به‌شێك له‌ تاوانه‌كانی‌ شه‌ڕ ئه‌ژمار ده‌كرێ.

ئاسه‌واره‌كانی‌ قوربانیی ده‌ستدرێژی‌‌و ئازاری جینسی:

1ـ ده‌روون شێواوی
2ـ كه‌م ئه‌ندامی‌و نوقستان بوونی ئه‌ندامانی له‌ش
3ـ مه‌رگ

ئامرازه‌كانی‌ رزگاریی له‌ كۆیله‌تی:

1ـ پێشخستنی مافه‌كانی‌ ژنان‌و منداڵان
2ـ به‌رگریی له‌ بازرگانی كردن به‌ مرۆڤ وه‌كوو كۆیله‌
3ـ به‌رگریی له‌ هه‌ڵسوكه‌وته‌ نائه‌خلاقییه‌كان


مادده‌ی‌ پێنجه‌م: رزگاریی له‌ ئه‌شكه‌نجه‌ یان هه‌ڵسووكه‌وته‌ نائه‌خلاقییه‌كان

ئه‌شكه‌نجه‌:

ئازار‌و ره‌نجاندنی "ئه‌وی‌ دیكه‌" له‌ لایه‌ن "خود"‌و به‌ تاوانی‌ "ئه‌وی دیكه‌بوون"ی‌ "ئه‌و"ه‌وه‌.

هۆكاره‌كانی‌ ناڕه‌وابوونی ئه‌شكه‌نجه‌:

1ـ پێشێلكاریی دادپه‌روه‌ریی
2ـ پێشێلكاریی ئه‌خلاق
3ـ پێشێلكاریی یاسا

یاسا:

نه‌زم‌و دیسیپلینێك به‌ دوور له‌ حه‌ز‌و خولیا تاكه‌كه‌سییه‌كان كه‌ به‌ ئامانجی "چاكسازیی كۆمه‌ڵایه‌تی" له‌لایه‌ن "سیستم"ه‌وه‌ داڕێژراوه‌.

هۆكاره‌كانی‌ قه‌ده‌غه‌كردنی ئه‌شكه‌نجه‌:

1ـ هیوای‌ زیندوومانه‌وه‌ كه‌م ده‌كاته‌وه‌
2ـ مافی‌ خۆپاراستن‌و داكۆكی كردن له‌ خۆی له‌ نێو ده‌بات
3ـ كه‌ڵكئاوه‌ژوو وه‌رگرتن له‌ ده‌سه‌ڵاته‌

ئامرازگه‌لی ئه‌شكه‌نجه‌:

قه‌ده‌غه‌كردنی ئه‌شكه‌نجه‌ وه‌كوو تاوانێكی‌ سته‌مكارانه‌، نائه‌خلاقیی‌و نامرۆڤانه‌
ده‌ستدرێژیی سیستماتیك، ده‌ستدرێژییه‌كی‌ سیستماتیكی جینسیی‌و كۆیله‌تی جینسیی له‌ ململانێ چه‌كدارییه‌كاندا وه‌كوو به‌شێك له‌ ئه‌شكه‌نجه‌‌و هه‌ڵسووكه‌وته‌ نائه‌خلاقییه‌كان، پۆلێنبه‌ندی ده‌كرێن.


مادده‌ی‌ 6ـ مافی‌ دانپێدانان وه‌كوو تاكێك له‌به‌رامبه‌ر یاسادا

كه‌سایه‌تی:

الف: راسته‌قینه‌ (حقیقی) ــــــــــــــــ مرۆڤ
ب: یاسایی ــــــــــــــــ شارۆمه‌ند (هاووڵاتی)

یاسا:
نه‌زم‌و دیسیپلینێك به‌ دوور له‌ حه‌ز‌و خولیا تاكه‌كه‌سییه‌كان كه‌ به‌ ئامانجی "چاكسازیی كۆمه‌ڵایه‌تی" له‌لایه‌ن "سیستم"ه‌وه‌ داڕێژراوه‌.

سیستم: ده‌وڵه‌ت

دیسپلینێك به‌دوور له‌ خه‌ون‌و خولیاكان:

بۆ به‌رزڕاگرتن، پشتیوانیی شوێندانه‌ر‌و به‌رگریی له‌ مافه‌كانی تاك (حه‌قیقی، حقووقی، مرۆڤانی‌و شارۆڤه‌ندی) داڕێژراوه‌.

مافه‌كان: مافه‌كانی‌ گرووپه‌ خه‌سارهه‌ڵگره‌كان

1ـ كه‌مایه‌تییه‌ ئه‌تنیكییه‌كان
2ـ كه‌مایه‌تییه‌ خۆجێییه‌كان
3ـ كه‌مایه‌تییه‌ زمانییه‌كان
4ـ كه‌مایه‌تییه‌ مه‌زهه‌بییه‌كان

به‌ هێماكردن بۆ "سیستم"‌و پێناسه‌ی‌ "یاسا"، ده‌وڵه‌تێك كه‌ خاوه‌ن ژێرخانی پێویستی بۆ به‌رزڕاگرتن‌و پشتیوانیی شوێندانه‌ر‌و به‌رگری له‌ مافی‌ شارۆڤه‌ندانی‌ خۆی نه‌بێ، ره‌وایی خۆی له‌ ده‌ست ده‌دات.



مادده‌ی‌ حه‌وته‌م: مافی‌ خاوه‌ندارێتی پشتیوانیی یه‌كسانی‌ تاكه‌كان له‌ به‌رامبه‌ر یاسادا

1ـ نه‌ك به‌ پێی‌ بنه‌مای‌ جیاكاری
2ـ نه‌ك به‌ پێی‌ بنه‌مای‌ سنوورداركردن
3ـ نه‌ك به‌ پێی‌ بنه‌مای‌ ملدان به‌ سه‌روه‌ری

ئامرازه‌كانی‌ خاوه‌ندارێتی پشتیوانیی یه‌كسانی تاكه‌كان له‌ به‌رامبه‌ر به‌ یاسا به‌ بێ گرینگیدان به‌:

1ـ گه‌ره‌نتی یه‌كسانی تاكه‌كان له‌ له‌رامبه‌ر یاسادا به‌ بێ گرینگیدان به‌
ـ نه‌ژاد
ـ ره‌نگی پێست
ـ نه‌ته‌وه‌
ـ مه‌زهه‌ب
ـ ریشه‌ی‌ قه‌ومی
5ـ گه‌ره‌نتی یه‌كسانی‌ تاكه‌كان له‌ به‌رامبه‌ر یاسادا به‌ بێ گرینگیدان به‌ ره‌نگی پێست


مادده‌ی‌ 8: مافی‌ دادیاری له‌ دادگای خاوه‌ن بڕیار

دادگای خاوه‌ن سه‌لاحییه‌ت، دادگای "ده‌وڵه‌تێكی‌ ره‌وا"یه‌.

ده‌وڵه‌تی ره‌وا:

1ـ شوناس
2ـ سوننه‌ت و فه‌رهه‌نگ
3ـ زمان
به‌ فه‌رمی ده‌ناسێت.
مادده‌ی‌ 9: ئازادی له‌ ده‌ستبه‌سه‌ركردن‌و دوورخستنه‌وه‌ی‌ زۆره‌ملییانه‌

مافی‌ ئازادی‌و یه‌كسانی‌ له‌ كه‌رامه‌ت‌و حقووقدا
مافی ژیان، ئازادی‌و ته‌ناهیی تاكه‌كه‌سی


مادده‌ی‌ 10ـ مافی‌ هه‌بوونی دادگایه‌كی دادپه‌روه‌ر و ئاشكرا


مادده‌ی‌ 11ـ مافی‌ بێ‎تاوان له‌قه‌ڵه‌م دان هه‌تا كاتی سه‌لماندنی تاوان


قوربانییه‌كان:

1ـ قوربانییه‌كانی‌ دیكتاتۆری‌ نیزامی
2ـ قوربانییه‌كانی‌ شه‌ڕی چه‌كدارانه‌
3ـ قوربانیانی‌ به‌سه‌رنجدان به‌ بیانووی "ته‌ناهیی نه‌ته‌وه‌یی‌"
4ـ قوربانییه‌كانی‌ ده‌ستی توتالیتاریزم

ئامرازه‌كانی‌ به‌ تاوانبار زانین:

1ـ ره‌خساندنی فه‌زای ترس‌و به‌دگومانی
2ـ كونترۆڵی مودیرییه‌تی دادگوسته‌ری‌و دادگا
3ـ كه‌ڵك وه‌رگرتنی له‌ زه‌بروزه‌نگ له‌ پله‌‌و پایه‌ی‌ راپه‌ڕینه‌ڕی‌ یاسا
4ـ گرتن ‌و ده‌ستبه‌سه‌ركردن به‌ر له‌ دادگایی كردن

ئامرازی رزگاریی له‌ تاوانبارناسین هه‌تا كاتی‌ سه‌لماندنی‌ تاوان

ئامراز: پاراستنی "ئه‌خلاقی حیرفه‌یی" له‌ بواره‌ جۆراوجۆره‌كاندا


مادده‌ی 12ـ ئازادی له‌ ده‌ستێوه‌ردان له‌ كاروباره‌ تاكه‌كه‌سییه‌كاندا به‌ تایبه‌تی‌:

ماڵ، بنه‌ماڵه‌‌و خێزان‌و چاپه‌مه‌نییه‌كان

كاتێك كه‌:
الف ـ له‌ قاپییه‌دانی هه‌ر ده‌رگایه‌ك
ب ـ هه‌ر ده‌نگێك له‌ نیوه‌شه‌ودا
پ ـ هه‌ر نامه‌یه‌ك
بۆ مرۆڤ په‌یامی‌ مه‌رگی هه‌بێت، ئه‌مه‌ دوایین ده‌ستوه‌ردان له‌ كاروباری تاكه‌كه‌سیدایه‌.

ئامراز:
داڕشتنی یاسا و گه‌رنتی به‌ڕێوه‌چوون بۆ به‌رگریی له‌ ئازادی له‌ ده‌ستێوه‌ردانی خه‌ڵكی‌
مادده‌ی 13ـ مافی‌ ئازادی گه‌ڕان و نیشته‌جێبوون له‌ وڵات و ته‌رك كردن و گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ ئه‌و

ده‌ركردنی به‌ كۆمه‌ڵ
دوورخستنه‌وه‌ زۆره‌كییه‌كان

مادده‌ی‌ 14ـ مافی په‌نابه‌ریه‌تی

مادده‌ی‌ 15ـ مافی‌ هاووڵاتیبوون

مافی خاوه‌ن ناسنامه‌ی وڵاتێك

1ـ بێبه‌شكردن له‌ مافی هاووڵاتیبوون
2ـ لێ سه‌ندنه‌وه‌ی‌ ناسنامه‌
ئامراز: داڕشتنی یاساو ده‌سته‌به‌ری به‌ڕێوه‌چوونی له‌ پێناو جێگیربوونی "مافی‌ هاووڵاتیبوون"


مادده‌ی‌ 16ـ مافی‌ پێكهێنانی‌ ژیانی هاوبه‌ش و پشتگیریی بنه‌ماڵه‌

بنه‌ماڵه‌:

1ـ ژنان
2ـ منداڵان

ژنان: پێویستییه‌كان، رۆڵ‌و به‌رپرسایه‌تی و مافه‌كانیان

1ـ پێویستی تایبه‌تی كیژۆڵه‌كان
2ـ رۆڵی‌ ژنان له‌ په‌ره‌گرتن (توسعه‌)دا
3ـ مافه‌كانی‌ ژنان له‌ كاتی‌ منداڵبووندا
ئامراز: به‌رزڕاگرتنی مافه‌كانی‌ ژنان

منداڵان:

پێشێلكاریی مافه‌كانی‌ منداڵان

ئاكامه‌كان:

1ـ ئاواره‌یی
2ـ مه‌ترسیی له‌ده‌ستدانی‌ دایك و باوك
3ـ مه‌ترسی له‌ ده‌ستدانی‌ ماڵ
4ـ مه‌ترسیی له‌ده‌ستدانی‌ قۆناغی منداڵی
5 ـ مه‌ترسیی له‌ ده‌ستدانی‌ بنه‌ماڵه‌
6ـ شوێنه‌واریی راسته‌وخۆی جه‌سته‌یی و ده‌روونی
7ـ له‌ مه‌ترسیی كه‌وتنی له‌ده‌ستدانی‌ ئه‌ندامانی‌ له‌ش له‌ كاتی‌ شه‌ڕدا
9ـ په‌رۆشییه‌ ده‌روونییه‌كانی‌ سه‌رچاوه‌گرتوو له‌ شه‌ڕ و ململانێیه‌كان
به‌ چه‌شنێك خراپ هه‌ڵسوكه‌وت كردنێكی‌ سیستماتیك به‌رامبه‌ر منداڵان، "په‌روه‌رده‌ی‌ زۆره‌كی زمانی‌ نازگماكی‌".


مادده‌ی‌ 17ـ مافی‌ ساحێب ماڵ بوون

"ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی ماڵ‌و شتومه‌ك" له‌ راستییه‌ به‌رچاوه‌كانی‌ "پێشێلكاریی مافه‌كانی‌ مرۆڤ"ه‌.

مادده‌ی‌ 18ـ ئازادی بیركردنه‌وه‌‌و مه‌زهه‌ب

ئازادی مه‌زهه‌ب:
مافی هه‌ڵ‎بژاردن‌و به‌ریانی‌ ئینسان بۆ هه‌ر مه‌زهه‌بێك. مافی‌ ئیمانداریی، ده‌ربڕینی دین‌و ده‌ربڕینی بیروباوه‌ڕه‌ دینییه‌كان، به‌ڕێوه‌بردنی رێوڕه‌سمه‌ مه‌زهه‌بییه‌كان، فێركاریی كاروباری دینی به‌ منداڵان ]من پێم وایه‌ منداڵان به‌ دوور بن له‌ هه‌رچه‌شنه‌ بیروباوه‌ڕێكی‌ ئایینی، ئه‌وه‌ به‌ مانای قبووڵكردنی ئایین نه‌بێ، چونكه‌ په‌روه‌رده‌ی دینی منداڵان له‌ زۆر بواره‌وه‌ به‌ستێن خۆشكه‌ر ده‌بێ بۆ داهاتووی و كاریگه‌ریی له‌سه‌ر منداڵ، بۆیه‌ ده‌بێ ئه‌م په‌روه‌رده‌یه‌ له‌ 18 ساڵ به‌ره‌وسه‌ر بێت چونكه‌ هه‌ڵبژاردنی دین وه‌كوو دیانه‌ت ئه‌و كات ده‌بێته‌ ئازادانه‌."وه‌رگێڕ"[ دینداران، بانگه‌شه‌‌و ته‌بلیغی ‌و به‌رزڕاگرتنی دینی له‌ كۆمه‌ڵگادا، كردنه‌وه‌ی‌ عیباده‌تگه‌، ته‌رككردنی كاروباره‌ دینی و ره‌خنه‌گرتن له‌ په‌روه‌رده‌ی‌ دینی كه‌ به‌رده‌وام نه‌بێته‌ هۆی كرده‌وه‌یه‌ك كه‌ ماف و ئازادییه‌كانی‌ خه‌ڵكانی‌ دیكه‌ پێشێل بكات و نه‌بێته‌ هۆی ئاڵۆزی له‌ دیسپلین و نه‌زم و ئه‌خلاقی گشتیدا.
ئازادی مه‌زهه‌ب، كاتێ سه‌قامگیر ده‌بێ كه‌ دین و مه‌زهه‌ب هه‌رچی‌ كه‌ بێت، نه‌بێته‌ تاوان‌و نه‌بێته‌ هۆی پێشلكردنی مافه‌ تاكه‌كه‌سی‌و جڤاكیی تاكه‌كان.

مادده‌ی‌ 19ـ ئازادیی بیروباوه‌ڕ و زانیاری

ئازادی بیروباوه‌ڕ:
مافی هه‌ڵبژاردن‌و پێبه‌ندبوونی مرۆڤ به‌ هه‌ر بیروباوه‌ڕێك، مافی بیركردنه‌وه‌، باوه‌ڕمه‌ندبوون، ده‌ربڕین، په‌روه‌رده‌‌و په‌ره‌پێدان‌و به‌ڕێوه‌بردنی به‌ مه‌رجێك كه‌ كرده‌وه‌كه‌ی‌ به‌ نیسبه‌ت بیروباوه‌ڕه‌كه‌یه‌وه‌ نه‌بێته‌ هۆی پێشێلكردنی ماف‌و ئازادییه‌كانی‌ خه‌ڵكی دیكه‌‌و بشێوی له‌ نه‌زم‌و ئه‌خلاقی گشتیدا. ئازادی بیروباوه‌ڕیش له‌ كاتێكدا جێگیر ئه‌بێت كه‌ بیروباوه‌ڕكانی‌ تاك ـ هه‌رچی‌ كه‌بێت ـ نه‌بێته‌ هۆی پێشێلكردنی مافه‌كانی تاكه‌كه‌سی‌و جڤاكیی‌ ئه‌وانی‌ دیكه‌.

مادده‌ی‌ 20 ـ مافی‌ پێكهێنانی‌ كۆمه‌ڵ‌و ئه‌نجومه‌نه‌ ئاشتیخوازه‌كان

مادده‌ی‌ 21ـ مافی‌ به‌شداریی له‌ حكوومه‌ت ‌و هه‌ڵبژاردنی ئازاد‌و ده‌ستڕاگه‌یشتنی یه‌كسان به‌ پێداویستییه‌ گشتییه‌كان



مافی‌ به‌شداریی له‌ حكوومه‌ت دا
مافی‌ به‌شداریی له‌ هه‌ڵبژاردنێكی‌ ئازاددا
ده‌ستڕاگه‌یشتنی یه‌كسان به‌ پێداویستییه‌ گشتییه‌كان
پێداویستییه‌ گشتییه‌كان:

1ـ ده‌ستڕاگه‌یشتنی گشتی به‌ په‌روه‌رده‌ی‌ بنه‌ڕه‌تی
2ـ ده‌ستڕاگه‌یشتنی‌ گشتی به‌ ئاوی‌ خوارده‌مه‌نی
3ـ مافی‌ دابینكردنی كۆمه‌ڵایه‌تی
4ـ مافی‌ پیشه‌‌و وه‌رگرتنی مووچه‌ و وه‌رگرتنی مووچه‌یه‌كی‌ دادپه‌روه‌رانه‌ بۆ كار

مادده‌ی‌ 22 ـ مافی‌ دابین كردنی كۆمه‌ڵایه‌تی

مادده‌ی‌ 23 ـ مافی‌ پیشه‌‌و وه‌رگرتنی مووچه‌ی‌ دادپه‌روه‌رانه‌ بۆ كار

مادده‌ی‌ 24ـ مافی پشوودان‌و ته‌فریح و گه‌شت و گه‌ڕان

مادده‌ی‌ 25ـ مافی‌ كه‌ڵك وه‌رگرتنی ته‌واو له‌ ژیان له‌ رووی ته‌ندرووستی و بێهداشت و خۆشبژێوییه‌وه‌




لانیكه‌می‌ ئاستی ژیان، توانایی ده‌ست پێ‌ڕاگه‌یشتن به‌سه‌ر داهاتی سه‌رانه‌‌و بێهداشت‌و خۆشبژێوی ئیستاندارده‌.

مادده‌ی‌ 26ـ مافی فێركردن

1ـ فێركردن به‌ زمانی‌ زگماكی‌
2ـ ده‌ستڕاگه‌یشتنی یه‌كسان به‌ فێركردن
3ـ ئامووزشی پێویست

مادده‌ی‌: مادده‌ی‌ 27ـ مافی به‌شدارییه‌تی له‌ ژیانی‌ فه‌رهه‌نگی جڤاك دا

مادده‌ی‌ 28ـ مافی خوازیاربوونی نه‌زمی كۆمه‌ڵایه‌تی كه‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤ دابین بكات.

یاسا:
دیسپلینێكی‌ به‌ دوور له‌ حه‌ز و خولیاكان، چاكسازیی كۆمه‌ڵایه‌تی ـ مافه‌كانی‌ مرۆڤ

مافه‌كانی‌ مرۆڤ گه‌رنتیی:

1ـ هزر
2ـ دادپه‌روه‌ریی
3ـ حه‌قیقه‌ت
4ـ ئه‌خلاق
ده‌كات.

29ـ به‌رپرسایه‌تی له‌ هه‌مبه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك كه‌ خوازیاری‌ په‌ره‌گرتنی ئازاد‌و ته‌واوی‌ تاكه‌.

30 ـ ئازادبوون له‌ ده‌ستێوه‌ردانی ده‌وڵه‌ت یان كه‌سانی دیكه‌ له‌ هه‌بوونی هه‌ركام له‌ مافه‌كانی‌ سه‌ره‌وه‌

مافه‌كانی‌ خه‌ڵكانی‌ خۆجێیی:

تازه‌هاتووه‌كان له‌ رێگای
1ـ به‌رده‌ست كردن
2ـ داگیركاریی و تاڵان

3ـ نیشته‌جێكردن به‌ سه‌ر ناوچه‌یه‌كدا‌و زاڵ بوون كه‌ خاوه‌نی تایبه‌تمه‌ندییه‌كی‌ جیاوازی:

1ـ جڤاكی
2ـ فه‌رهه‌نگی
3ـ ئابووری
4ـ سیاسی
5 ـ مه‌زهه‌بی"ین‌و هه‌نووكه‌ به‌ شێوه‌ی كه‌مایه‌تیی
1ـ له‌ مه‌ترسی هه‌ڕه‌شه‌
ـ خه‌سارهه‌ڵگر بووندا
هه‌ڵكه‌وتوون.

هه‌ڕه‌شه‌ سه‌ره‌كییه‌كان بۆ سه‌ر كۆمه‌ڵه‌ خۆجێی‎یه‌كان:
1ـ خاوه‌ندارێتی زه‌وی
2ـ ره‌وشی حقووقی
3ـ شوناسی تایبه‌تی ئه‌تنیكی"قه‌ومی"
4ـ شوناسی تایبه‌تی زمان
5ـ شوناسی تایبه‌تی مه‌زهه‌بی

گرینگترین پرسه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی‌ كۆمه‌ڵه‌ خۆجێی‎یه‌كان له‌گه‌ڵ حكوومه‌تی ناوه‌ندیدا:

1ـ مافی خاوه‌ندارێتی زه‌وی
2ـ گرێبه‌سته‌كانی‌ كۆمه‌ڵه‌ خۆجێی‎یه‌كان له‌گه‌ڵ حكوومه‌تی ناوه‌ندی دا
3ـ پشتیوانی نه‌كردنی بیرو ئه‌ندیشه‌كان
4ـ پشتیوانی نه‌كردنی فه‌رهه‌نگی
5ـ نه‌بوونی ژێرخانی له‌شساغی
6ـ بێكاریی سه‌رچاوه‌گرتوو له‌ ده‌رفه‌ته‌ نایه‌كسانه‌كان
7ـ هه‌ژاری سه‌رچاوه‌گرتوو له‌ ده‌رفه‌ته‌ نایه‌كسانه‌كان
8ـ نه‌بوونی په‌روه‌ده‌ی خۆجێیی
9ـ به‌شدارنه‌بوونی كه‌مایه‌تییه‌كان له‌ ژیانی‌ سیاسیدا
10ـ به‌شدارنه‌بوونی كه‌مایه‌تییه‌كان له‌ ژیانی‌ ئابووریدا
11ـ به‌شدارنه‌بوونی كه‌مایه‌تییه‌كان له‌ ژیانی‌ فه‌رهه‌نگیدا
12ـ په‌راوێزخستنی ئابووری
13ـ په‌راوێزخستنی جڤاكی‌
14ـ په‌راوێزخستنی سیاسی
15ـ ژینۆسایدی فه‌رهه‌نگی
16ـ ئاواره‌یی زۆره‌ملـێ‌ و راگوێزانی به‌ كۆمه‌ڵ
17ـ هه‌ڵاواردن

پارێزراوی له‌ سزاكان

كاتێك باس له‌ سزاكان ده‌كه‌ین، پێویسته‌ به‌ره‌وڕووی توندوتیژییه‌ك بووبینه‌وه‌:

توندوتیژی‌ له‌ پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ پارێزراوی له‌ سزاكان:

1ـ یان له‌ لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه‌ به‌ڕێوه‌ ده‌چێت.
2ـ یان له‌ لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه‌ له‌به‌رچاو ناگیرێت.
له‌ پارێزراوی له‌ سزاكانی‌ "خود" له‌ به‌رامبه‌ر:
1ـ كوشتار
2ـ ده‌ستدرێژی
3ـ ئه‌شكه‌نجه‌
4ـ هێرش بردن
بۆ سه‌ر خه‌ڵكانی‌ سێڤیل، له‌ لایه‌ن "ئه‌وی دیكه‌"وه‌ پارێزراو له‌ تاوان و سزا ده‌بێت‌و دڵنیایه‌یه‌ كه‌ هیچكات وه‌ڵامده‌ر نابێت.

پارێزراوی له‌ سزاكان، شێوازێكی‌ نوێ له‌ نادادپه‌روه‌رییه‌ كه‌ به‌ دوو شێوه‌ خۆی ده‌رده‌خات:

1ـ به‌ شێوه‌ی‌ كردار
2ـ به‌شێوه‌ی‌ وه‌لانانی‌ كردار
پارێزراوی له‌ سزاكان چۆن سه‌ر هه‌ڵده‌دات:
1ـ له‌ یاسا دانراوه‌كاندا تاك له‌ به‌دواداچوونی ده‌به‌خشرێ.
2ـ به‌ڕێوه‌به‌ران وڵامی سكاڵای قوربانییه‌كان ناده‌نه‌وه‌.
3 ـ به‌ بیانووی "ئه‌منییه‌تی نه‌ته‌وه‌یی" مافه‌ مه‌ده‌نی و سیاسییه‌كان پێشێل ده‌كرێ.
4ـ ناسه‌ربه‌خۆبوونی ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ریی

ئاكامه‌كانی‌ سه‌ربه‌خۆنه‌بوونی ده‌سه‌ڵاتی‌ دادوه‌ریی

1ـ رێگری له‌ بڕیاردانی‌ بێ لایه‌نانه‌
2ـ سزای‌ سووك بۆ جینایه‌تی قورس له‌به‌رچاو ده‌گیرێ
3ـ ده‌بێته‌ هۆی تێگه‌یشتنی هه‌ڵه‌ له‌ پرسی " رۆحی گشتی" Esprit de corpis ‌و ئاڵۆزیی له‌ دادگایی كردنه‌كاندا.
4ـ ده‌بێته‌ هۆی مه‌حكووم بوونی ژێرده‌سته‌كان‌و هه‌ڵاتنی به‌ڕێوه‌به‌ران له‌ سزاكان.
5ـ ده‌بێته‌ هۆی له‌مه‌ترسیدا بوونی شایه‌د‌و بینه‌ران له‌ ترس و تۆقاندن‌و هه‌ڕه‌شه‌و مه‌رگ.
له‌ بازنه‌ی‌ پارێزراوی له‌ تاوان و سزاكان، له‌گه‌ڵ نه‌بوونی گه‌ره‌نتییه‌كان له‌ پێناو سه‌قامگیریی دادپه‌روه‌ریی‌و به‌رگریی له‌ سزادانی ناڕه‌وا به‌ره‌وڕوو ده‌بینه‌وه‌.

تێكشكانی‌ بازنه‌ی‌ پارێزراوی له‌ سزاكان:

كۆمیسیۆنه‌ تایبه‌ته‌كانی‌ دۆزینه‌وه‌ی‌ راستییه‌كان

ئه‌ركه‌كانی‌ كۆمیسیۆنه‌ تایبه‌ته‌كانی‌ دۆزینه‌وه‌ی‌ راستییه‌كان:

1ـ ناسینی كه‌سانی‌ به‌رپرسیار
2ـ دۆزینه‌وه‌ كه‌سانی‌ به‌رپرسیار له‌ به‌رامبه‌ر هه‌ڵسوكه‌وتی بێ‎به‌زییانه‌دا
3ـ رێگریی له‌ سه‌رهه‌ڵدانی‌ كرده‌وه‌ی دڕندانه‌‌و هۆڤانه‌ له‌ داهاتوودا
راگه‌یاندراوی ئیسلامی‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤ، په‌سندكراوی وه‌زیرانی ده‌ره‌وه‌ی وڵاتانی‌ ئیسلامی‌ (قاهیره‌ ـ 1990)

مادده‌ی‌ 1 ـ به‌ندی (الف):

مرۆڤ به‌ گشتی بنه‌ماڵه‌یه‌كه‌ كه‌ به‌نده‌یی نیسبه‌ت به‌ خوا‌و منداڵی‌ (فرزندی) نسبه‌ت به‌ ئاده‌م، ئه‌وانی پێكه‌وه‌ كۆكردۆته‌وه‌‌و هه‌موو خه‌ڵك له‌سه‌ر بنه‌مای‌ شه‌رافه‌ت‌و كه‌رامه‌تی ئینسانی‌ و ته‌كلیف‌و به‌رپرسیارییدا یه‌كسانن به‌بێ هیچ چه‌شنه‌ هه‌ڵاواردنێك له‌ رووی نه‌ژاد، ره‌گه‌ز(جنس) یان باوه‌ڕی‌ دینی یان به‌ستراوه‌یی سیاسی یان بارودۆخی جڤاكی و .... هه‌روه‌ها بیروباوه‌ڕێكی‌ دروست بۆ شه‌رافه‌ت له‌ رێگای پێگه‌یشتنی مرۆڤه‌وه‌یه‌.

مادده‌ی‌ 10ـ

ئیسلام دینی پاكییه‌‌و به‌كارهێنانی‌ هه‌ر چه‌شنه‌ زۆرییه‌ك به‌ نیسبه‌تی ئینسانه‌وه‌ یان كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌ هه‌ژاره‌كان له‌ پێناو گۆڕینی دین بۆ دینێكی‌ دیكه‌ یان بێ خواكردنیان رێگای‌ پێ نادرێت.

مادده‌ی‌ 18

ـ هه‌ر مرۆڤێك مافی هه‌یه‌ له‌ هه‌مبه‌ر گیان و دین و بنه‌ماڵه‌‌و نامووس‌و ماڵی خۆیدا له‌ ته‌ناهیی و ئاسایشدا بێت.

مادده‌ی‌ 22ـ

(به‌ندی "د"): زه‌قكردنه‌وه‌ی‌ هه‌ستی قه‌ومی، مه‌زهه‌بی‌و یان هه‌ر شتێكی‌ دیكه‌ ده‌بێته‌ هۆی هه‌ڵگیرسانی‌ هه‌ر چه‌شنه‌ جیاوازییه‌كی‌ نه‌ژادی، بۆیه‌ رێگای‌ پێنادرێ.

گرێبه‌سته‌ نێونه‌ته‌وه‌یی‌‎یه‌كانی‌ مافه‌ مه‌ده‌نی‌و سیاسییه‌كانی‌ په‌سندكراوی 1996 :

كۆڕی‌ گشتیی رێكخراوی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان:

ماده‌ی‌ 2 ـ به‌ندی 1 : ده‌وڵه‌ته‌كان لایه‌نگری به‌م گرێبه‌سته‌وه‌ ده‌روه‌ستن به‌ ناسینی ئه‌م مافگه‌لی دیاریكراو له‌م گرێبه‌سته‌دا كه‌ له‌مه‌ڕ هه‌موو تاكه‌كانی‌ نیشته‌جێی‌ قه‌له‌مڕه‌ی‌ ده‌ستڕۆیشتوویی خۆیانه‌وه‌یه‌‌و بێ هیچ چه‌شنه‌ جیاوازییه‌كی‌ وه‌كوو نه‌ژاد، ره‌نگ، زمان، مه‌زهه‌ب، بیروباوه‌ڕی‌ سیاسی یان هه‌ر بیروباوه‌ڕێكی‌ دیكه‌، ئه‌سڵ‌و سه‌رچاوه‌ی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌ یان جڤاكی، سه‌رمایه‌، به‌ نیسبه‌ت یان بارودۆخه‌كانی‌ دیكه‌وه‌ رێزی لێ بگرێ‌و گه‌ره‌نتی بدات. (له‌م روویه‌وه‌ ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی‌ كه‌ ئه‌م گرێبه‌سته‌یان واژۆ كردووه‌ ناتوانن، بۆ هیچ قه‌وم، مه‌زهه‌ب، جیسن و یان چینێك له‌ زۆرینه‌‌و یان كه‌مایه‌تی جیاوازیی دابنێن.)

له‌مپه‌ره‌كانی‌ جێگیرنه‌بوونی مافه‌كانی‌ مرۆڤ له‌ جیهانی ئیسلامدا

مافه‌كانی‌ مرۆڤ وه‌رگیراو له‌ "جیهانبینی"یه‌كه‌ كه‌ نێوه‌رۆك یان نێواخنی مرۆڤ، حقووقی سروشتی‌و ئازادییه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كانی‌ مرۆڤ، وه‌كوو "مافی خاوه‌ندارێتی نه‌ته‌وه‌یی‌" پێناسه‌ ده‌كات و ده‌یناسێنێت.

گرینگترین هۆكاره‌كانی‌ جێگیرنه‌بوونی مافه‌كانی‌ مرۆڤ له‌ دنیای‌ ئیسلامدا بریتین له‌:

1ـ تێڕوانینه‌ سوننه‌تییه‌كان له‌ هه‌مبه‌ر ده‌سه‌ڵات
2ـ ده‌سه‌ڵاتی یاسادانه‌ر = شه‌ریعه‌ت
3ـ هه‌بوونی یاسا بان‎سروشتییه‌كان(میتافیزیكییه‌كان)
4ـ ناهاوسه‌نگی سیاسیی نێوان ده‌وڵه‌ته‌كان و نه‌ته‌وه‌كان له‌ نێوان جیهانی‌ ئیسلامدا
5ـ نه‌بوونی مرۆڤته‌وه‌ریی
6ـ له‌ژێرپێنانی‌ حقووقی سروشتی
7ـ نه‌چوونه‌ نێو جیهانی‌ هاوچه‌رخ (مرۆڤ ته‌وه‌ریی)‌و له‌ ئاكامدا تێنه‌گه‌یشتنی درووست له‌ چه‌مك‌و گوتاره‌ نوێیه‌كان
8ـ تێنه‌گه‌یشتنی دروست له‌ سیستمی خه‌ڵكسالاری‌و له‌ ئاكامدا هه‌بوونی له‌مپه‌رگه‌لی جۆراوجۆر له‌به‌رده‌م دامه‌زرانی‌ حكوومه‌ته‌ خه‌ڵكسالاره‌كاندا
9ـ بێئاگایی و شاره‌زانه‌بوون له‌ چروپڕی‌ و ئالۆزیی كۆمه‌ڵگای‌ ئه‌مڕۆیی
10ـ سه‌رهه‌ڵدان‌و شكڵگرتنی ده‌وڵه‌ته‌ سه‌ره‌ڕۆ‌و دیكتاتۆره‌كان‌و گه‌نده‌ڵ‌و به‌ستراوه‌
11ـ قه‌یرانی به‌هاكان
12ـ نه‌بوونی تێگه‌یشتنێكی‌ درووست له‌ ئازادی‌و یه‌كسانی
13ـ دینێك كه‌ بنه‌ما فكرییه‌كانی‌، "دادپه‌روه‌رانه‌"یه‌‌و له‌ خوێندنه‌وه‌‌و په‌روه‌رده‌كه‌یدا "سه‌روه‌ریخوازانه‌‌و باوكسالارانه‌"یه‌.
14ـ پاساودانه‌وه‌ی‌ سیاسیی ره‌وایی یان پشتبه‌ستن به‌ چه‌مكه‌ ناڕوونه‌كانی‌ ئایینی.





سه‌رچاوه‌كان:
جاڕنامه‌ی‌ گه‌ردوونیی مافه‌كانی‌ مرۆڤ، په‌سندكراوی 1948 ـ كۆڕی‌ گشتیی رێكخراوی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان.
2ـ مافه‌كانی‌ مرۆڤ له‌ جیهانی ئه‌مڕۆدا
3ـ كۆنوانسیۆنی نێونه‌ته‌وه‌یی‌ مافه‌ مه‌ده‌نی‌و سیاسییه‌كانی‌ په‌سندكراوی 1966ی‌ ـ كۆڕی‌ گشتیی رێكخراوی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان.
4ـ كۆنوانسیۆنی ژنێڤ ـ په‌سندكراوی 1949
5ـ راگه‌یاندراوی ئیسلامیی مافه‌كانی‌ مرۆڤ ـ په‌سندكراوی وه‌زیرانی ده‌ره‌وه‌ی‌ وڵاتانی‌ ئیسلامی‌ ـ قاهیره‌ 1990
6ـ ئازادی بیروباوه‌ڕ‌و مه‌زهه‌ب له‌ ئیسلامدا ـ كه‌دیوه‌ر، موحسێن، گۆڤاری‌ "ێ‌فتاب" ـ ژماره‌ 23ـ ره‌شه‌مه‌ی‌ 1381
7ـ له‌مپه‌ره‌كانی‌ به‌رده‌م مافه‌كانی‌ مرۆڤ له‌ وڵاتانی‌ ئیسلامی، یزدی، ئیبراهیم، گۆڤاری‌ "ێ‌فتاب"، ژماره‌ی‌ 23 ـ ره‌شه‌مه‌ی‌ 1381


پێشبار: ئه‌فراسیاب گرامی


"هه‌ڤاڵانم بزانن، رۆژێك دادێ كه‌ خه‌ڵكی له‌ ژێر پۆستاڵی ئاسنینی سته‌مدا رزگارییان بێت ..." ئه‌م وته‌یه‌ی‌ "مارتین لۆتێر كینگ"، بێ‌دڕدۆنگی‌ ده‌مانهه‌ژێنێ‌‌و ده‌مانباته‌وه‌ لانكه‌ی‌ پڕ له‌ تراژدیای‌ مێژوو و كاره‌ساته‌ قه‌ره‌بوونه‌كراوه‌كان له‌ پانتایی‌ جوغرافیا جۆراوجۆره‌كانی‌ كۆمه‌ڵگای‌ مرۆڤایه‌تیدا. به‌قووڵی‌ بیرنه‌كردنه‌وه‌‌و پشتگوێ‌خستنی‌ ئه‌م حه‌كایه‌ته‌ نه‌بڕاوانه‌‌و زه‌مه‌نه‌ تاریكه‌كانه‌ی‌ مرۆڤ، بێ‌گومان ئه‌گه‌ری‌ دووپاتبوونه‌وه‌یان له‌ داهاتووی‌ ژیاری‌ مرۆڤایه‌تیدا هه‌یه‌. له‌ شۆڕشی ئیسپارتاكوسه‌وه‌ بگره‌ هه‌تا شۆڕشی تێكنۆلۆژی‌ كه‌ به‌ وته‌ی‌ تافلره‌كان به‌ دوای‌ شۆڕشی وه‌رزێری‌‌و پیشه‌سازیدا، گه‌وره‌ترین رۆڵیان به‌سه‌ر مێژوویی‌ مرۆڤایه‌تی‌ هه‌بووه‌، ژیاری‌ مرۆڤ نغرۆی ئاسته‌نگی به‌رده‌م مانه‌وه‌‌و پاراستنی‌ كه‌رامه‌ت‌و به‌هاكانی‌ مرۆڤایه‌تی‌ بووه‌. بێ‌گومان سه‌رتاپای‌ مێژوو، ئه‌م ئاریشه‌‌و كێشه‌گه‌له‌ی‌ به‌رده‌م گه‌شه‌‌و په‌ره‌سه‌ندنی‌ كۆمه‌ڵگای‌ مرۆڤایه‌تی به‌ ته‌واوی‌ بنه‌بڕ نه‌كردووه‌‌و بێ‌چاره‌سه‌ر ماونه‌ته‌وه‌. هه‌نووكه‌ش كۆمه‌ڵگای‌ مرۆیی‌ له‌ به‌ربه‌یانی‌ هه‌زاره‌ی‌ سێهه‌مدا، خولیای‌ ئاسووده‌یی‌‌و به‌خته‌وه‌رییه‌. به‌خته‌وه‌ری‌و ئاسووده‌یی‌ به‌ واتای‌ باڵاترین سه‌رمایه‌ی‌ مرۆڤایه‌تی واته‌ له‌ زه‌مه‌نه‌ سوواو‌و رووخێنه‌ره‌كان تێپه‌ڕبوون، بۆ هه‌نگاونان به‌ره‌و ته‌بایی‌‌و ئاشتی‌ نێوان مرۆڤه‌كان‌و كاڵبوونه‌وه‌ی‌ سیمای‌ ئایدۆلۆژییه‌كان.

رووخان‌و تێكشكانی شان‌و شكۆی پووشاڵیی دیكتاتۆره‌كان، جێژن‌و شادییه‌كی زۆری‌ به‌ دواوه‌یه‌و كاتێ په‌یكه‌ری دیكتاتۆری به‌ ده‌ستی نه‌وه‌یه‌كی ئازادیخوازه‌وه‌ وردوخاش ئه‌بێت، شادی سه‌رانسه‌ری وڵات‌و نیشتمان داده‌گه‌رێ. نه‌وه‌یه‌ك له‌ ژێر سته‌م‌و بێدادی دیكتاتۆرییدا، به‌ خوێنی خۆی داری ئازادی هێناوه‌ته‌به‌ر هه‌تا ترووسكاییه‌ك رووناكی‌و خۆری ئازادی بدات له‌ سیمای رووشاو‌و دیكتاتۆرلێداروی مێژووه‌كه‌یه‌وه‌. ره‌وڕه‌وه‌ی‌ مێژوو به‌ دوای‌ رووخان‌و له‌به‌ریه‌ك هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی‌ یه‌ك له‌ دوای‌ یه‌كی‌ ده‌سه‌ڵاته‌ ملهوڕ‌و سه‌ره‌ڕۆكانی‌ مێژوو، هه‌نووكه‌ش له‌ هه‌ر چوار قوژبنی جیهانه‌وه‌، به‌رخۆدانه‌ ئازادیخواز‌و مافخوازییه‌كان له‌ پێناو گه‌یشتن به‌ ئه‌له‌ندی‌ ئازادی‌‌و خولیای‌ ئاسووده‌یی‌و به‌خته‌وه‌ریی به‌رده‌وامن‌و مێژوو به‌ هه‌موو تایبه‌تمه‌ندییه‌كانیه‌وه‌ به‌ خێرایی‌ تێپه‌ڕ ده‌بێ‌. هه‌ر وه‌ك ئه‌ره‌ستوو ده‌ڵێ‌: ... رووخانی‌ دیكتاتۆره‌كان، ئه‌توانن ببنه‌وه‌ دیكتاتۆری‌..."، ئه‌وه‌ش مێژوو سه‌لماندوویه‌تی‌‌و به‌رده‌وام دووپات بۆته‌وه‌. كاتێك ده‌سه‌ڵاتێك هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه‌‌و قه‌ڵافه‌تی‌ دیكتاتۆری‌ به‌ هێزی‌ جه‌ماوه‌ری‌ تێكشكاوه‌، زۆر گرووپ‌و تاقم به‌ نه‌مانی‌ سیستمه‌ دیكتاتۆرییه‌كان، ده‌روازه‌ی‌ به‌دیكتاتۆربوونیان بۆ ئاوه‌ڵا ده‌بێته‌وه‌‌و ده‌بنه‌وه‌ دیكتاتۆری‌ نوێی‌ مێژوو بۆ سه‌ر كۆمه‌ڵگای‌ مرۆڤایه‌تی‌، به‌ڵام كێ هه‌یه‌ چاوه‌ڕوانیی ئه‌وه‌ بكات خه‌ونی به‌هاری ئازادی، ماته‌مینی خه‌زانی لێ بنیشێ و نه‌وه‌كانی‌ پاش شۆڕش به‌رده‌وام سه‌ركوێر بكات. به‌ڵام ئه‌وه‌ خولیای‌ مرۆڤه‌ كه‌ بۆ گه‌یشتن به‌ ئازادی به‌رده‌وامن‌و هه‌میشه‌ له‌ رێگای‌ گه‌یشتن به‌ ئازادییه‌كانیان بێ وچان خه‌بات ده‌كه‌ن‌و پڵینگ‎ئاسا به‌گژ سامی دیكتاتۆریدا ده‌چنه‌وه‌‌و فه‌سڵێكی‌ نوێ له‌ خه‌بات‌و تێكۆشان ده‌خه‌نه‌وه‌ رێ. له‌ كاتێكدا كه‌ پرۆسه‌ی‌ به‌جیهانیبوون‌و گوتاری‌ مۆدێڕنیته‌ به‌ خێراییه‌كی‌ زۆره‌وه‌ هه‌موو كۆمه‌ڵگای‌ جیهانی‌ ده‌ته‌نێته‌وه‌‌و به‌ كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌ ئامرازه‌كانی‌ پێوه‌ندییه‌ گشتییه‌كان كاریگه‌ریی‌ له‌سه‌ر هه‌موو بیاڤه‌ گشتیی‌و تاكه‌سییه‌كانی‌ جڤات داده‌نێت، دێموكراسی‌و به‌ها مرۆییه‌كان وه‌كوو پرسێكی‌ جیهانی‌و بزووتنه‌وه‌یه‌كی‌ سه‌رتاپاگیر خۆیان نواند‌و دێموكراسی له‌ ئاستی‌ سیاسی‌و كۆمه‌لایه‌تیدا گه‌یشته‌ ته‌شقی‌ خۆی به‌ چه‌شنێك كه‌ ده‌توانین بڵێین هه‌نووكه‌ سیستمه‌ ئیدۆلۆژییه‌ ره‌گداكوتاوه‌كان‌و رێژیمه‌كانیان كه‌ بێ‌سڵكردنه‌وه‌ له‌ رێگای‌ هێژموونییه‌كی سته‌مكارانه‌وه‌، ده‌ست له‌ هه‌موو بیاڤه‌ سیاسی ـ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی‌ جڤات وه‌رده‌ده‌ن، له‌ كۆمه‌ڵگای‌ ئه‌مڕۆی جیهانیدا له‌ لایه‌ن خه‌ڵكه‌وه‌ جێگای‌ متمانه‌ نین‌و ره‌واییان نه‌ماوه‌‌و به‌ مه‌به‌ستی‌ هه‌رچی‌ زیاتر به‌رینتركردنه‌وه‌ی‌ سیستمی‌ كۆنترۆڵ‌و چاوه‌دێری‌ به‌سه‌ر جڤاتدا، هه‌موو ئامرازه‌كانی‌ راگه‌یه‌نه‌ گشتییه‌كان‌‌و سیستمی داگیر ده‌كه‌ن‌و له‌ رێڕه‌وی‌ هه‌ڵته‌كاندنی‌ دامه‌زراوه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی‌ هه‌ناوی‌ كۆمه‌ڵگاوه‌، بێ‌ هیچ چه‌شنه‌ به‌ربه‌ست‌و له‌مپه‌رێكی‌ ئه‌وتۆ، له‌ سه‌ره‌وه‌ڕا خۆیان به‌سه‌ر هه‌موو بیاڤه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی‌ خواره‌وه‌دا، ده‌سه‌پێنن.

پرۆسه‌ی دیمۆكراسی‌و سه‌رهه‌ڵدانی كۆمه‌ڵگای دێموكراتیك، له‌ مێژووی‌ مرۆڤایه‌تیی‌دا رێگایه‌كی‌ ئه‌سته‌م‌و دژواری‌ به‌خۆیه‌وه‌ بینیوه‌‌و ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌رده‌مه‌ مێژووییه‌كان كه‌ هه‌ر له‌ سه‌رده‌می یونانی كه‌وناراوه‌ بگره‌ هه‌تا ئه‌وڕۆكه‌ مرۆڤ به‌ دوای‌ خولیاو و ئاواته‌كانی‌‌و به‌خته‌وه‌ریی‌ مرۆڤایه‌تیدا بووه‌. خه‌ونی به‌دیهاتنی‌ ئاواته‌كانی‌ مرۆڤ‌ و چۆنیه‌تی به‌ ئاكام گه‌یشتنی پرۆسه‌ی دێموكراسی‌و جێگیربوونی سیستمێكی‌ دێموكراتیك، به‌رده‌وام له‌ ململانێ‌ له‌گه‌ڵ سیستمه‌ سه‌ره‌ڕۆكانی‌ مێژوودا بووه‌. به‌ڵام بێ‌ دڕدۆنگی ده‌توانین بڵێن دێموكراسی وه‌كوو تاقانه‌ سیستمێكی‌ سیاسی‌و كۆمه‌ڵایه‌تی ناودێر بكه‌ین كه‌ له‌ ره‌وڕه‌وه‌ی‌ مێژوودا سه‌ركه‌وتنێكی‌ زۆری‌ به‌ده‌ست هێناوه‌‌و توانیویه‌تی توخمه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی‌ به‌ها‌و كه‌رامه‌تی‌ مرۆڤ له‌ بواری‌ ئازادی‌، دادپه‌روه‌ریی‌‌و یه‌كسانیی‌ كۆمه‌ڵایه‌تی‌و وه‌ڵامده‌ربوونی‌ ده‌سه‌ڵات به‌رامبه‌ر به‌ ویست‌و داخوازییه‌كانی‌ خه‌ڵك به‌ شێوه‌یه‌كی رێژه‌یی‌ بپارێزێ‌. هه‌نووكه‌ له‌ ئاستی‌ جیهانیدا كه‌متر لایه‌ن‌و كه‌سێك هه‌یه‌ كه‌ بانگه‌شه‌ی‌ دێموكراسی نه‌كات‌و خۆی به‌ نوێنه‌ری‌ راسته‌قینه‌ی‌ دێموكراسی نه‌زانێ‌‌و كه‌متر رێژمێك هه‌یه‌ كه‌ به‌ هۆی بوونی نێوه‌رۆكێكی‌ نادێموكراتیك‌و فاشیستانه‌ بانگه‌شه‌ی‌ خه‌ڵكسالاری‌ نه‌كات. ته‌نانه‌ت هیچ كه‌سێك له‌سه‌ر ئه‌م گۆی‌ زه‌وییه‌دا په‌یدا نابێ‌ كه‌ پشتیوانیی‌ له‌ دیكتاتۆر بكات‌و شانازی‌ پێوه‌ بكات.
ئێمه‌ ده‌توانین دێموكراسی به‌ دوو فاكته‌ری‌ گرینگ وه‌كوو سیستمێكی‌ سه‌ركه‌وتوو له‌ جیهانی ئه‌وڕكه‌دا ‌و پارێزه‌ری‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤ، ناودێر بكه‌ین:
یه‌كه‌م: دێموكراسی وه‌كوو سیستمێك ته‌نیا مۆدێلێكی‌ جیهانییه‌ كه‌ ره‌وتێكی‌ دینامیكی‌و به‌رده‌وامی‌ به‌ گه‌شه‌سه‌ندنی كۆمه‌ڵ‌و رێكخستنی‌ كۆمه‌ڵ له‌ هه‌موو بواره‌كانی‌ ژیاندا داوه‌‌و توانیوه‌ وه‌كوو سامانێكی‌ مه‌زنی‌ مرۆڤایه‌تی‌ له‌ نێو دڵی‌ رێژیمه‌ دیكتاتۆر‌و سه‌ره‌رۆكاندا ده‌ربكه‌وێت‌و بنه‌ما‌و بنه‌واشه‌كانی‌ به‌جیهانی بن‌و وه‌كوو بزووتنه‌وه‌یه‌كی‌ سه‌رتاپاگیر هه‌موو كون‌و قوژبنه‌كانی‌ جیهان بگرێته‌وه‌.
دووهه‌م: دێموكراسی له‌ رێگای‌ دامه‌زراوه‌‌و پره‌نسیپه‌ مرۆڤته‌وه‌ره‌كانیدا باشترین سیستمی سیاسی‌و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌ كه‌ داكۆكی له‌ مافه‌كانی‌ تاك له‌ جڤاتدا ده‌كات‌و توانیویه‌ له‌ ره‌وتی مێژوودا خاوه‌نی مه‌زنترین میراتی‌ لێبوورده‌یی‌ بێت.
هه‌روه‌كوو جان لاك ده‌ڵێت: "ره‌زامه‌ندی خه‌ڵك له‌ شكڵگرتن‌و مانه‌وه‌ی‌ ده‌سه‌ڵاتدا رۆڵ ده‌بینێ‌"، ده‌توانین بڵێین كه‌ دێموكراسی ته‌نیا مۆدێلێكی ده‌سه‌ڵات له‌ رێكخستن‌و دامه‌زراوه‌كردنی‌ سیاسی‌و كۆمه‌ڵایه‌تی جڤاكدا‌و شیاوی به‌جیهانیكردنی پرنسیپه‌ ئه‌خلاقییه‌ دێموكراتیكه‌كاندایه‌. به‌شداربوونی خه‌ڵك له‌ ده‌سه‌ڵات به‌سه‌ر خۆیاندا به‌ دێموكراسی ده‌ناسرێ. دێموكراسی له‌گه‌ڵ ئازادی و مافی مرۆڤ پێوه‌ندییه‌كی لێكدانه‌بڕاوی هه‌یه‌. "ده‌سه‌ڵات" به‌ مانای قودره‌ت له‌ ڕوانگه‌ی كۆمه‌ڵناسیی سیاسییه‌وه‌ وه‌ك"ده‌وڵه‌ت" و "حكومه‌ت" یان "سوڵته‌" به‌كار ده‌بردرێ‌. "ده‌وڵه‌ت" ده‌سه‌ڵاتێكی دانراوه‌ی‌ گشتی و‌ نوێنه‌ری خه‌ڵكی ‌وڵات به‌ئه‌ژمار دێت. له‌و روانگه‌وه‌ به‌ڕێوه‌به‌ریی و پارێزگاری له‌ وڵات و مافی هاووڵاتییان‌و ده‌سته‌به‌ركردنی ویست‌و داخوازییه‌كانی‌ شارۆڤه‌ندان، ئه‌ركی سیستمی سیاسی‌و كۆمه‌ڵایه‌تی‌ ده‌وڵه‌ته‌‌. بۆیه‌ به‌و ده‌ره‌نجامه‌ ده‌گه‌ین كه‌ دابینبوونی پێداویستییه‌ مادی‌و مه‌عنه‌وییه‌كانی‌ مرۆڤ‌و هاوئاراسته‌ له‌گه‌ڵ واقعییه‌ته‌ دینامیكییه‌كانی‌ كۆمه‌ڵگا له‌ سیستمێكی‌ كراوه‌ وه‌كوو سیستمی دێموكراسیدا، مرۆڤ ده‌گاته‌ ئاستێك له‌ یاسامه‌ندی‌و یاسا سه‌روه‌ری‌ كه‌ تێیدا كۆمه‌ڵگای‌ مه‌ده‌نی جێگیر ده‌بێت‌و تاكه‌كانی‌ كۆمه‌ڵگا به‌ شێوه‌یه‌كی‌ ئاوه‌زمه‌ندانه‌ له‌ چوارچێوی‌ ئۆرگانیزمێكی‌ كراوه‌دا به‌ر به‌ توندوتیژی‌ له‌ هه‌موو بیاڤه‌كانی‌ كۆمه‌ڵگا ده‌گرن.

جاڕنامه‌ی‌ گه‌ردوونیی‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤ زایه‌ڵه‌ی‌ ته‌ناهیی‌و ئازادیی‌ مرۆڤایه‌تی‌


مێژووی‌ مرۆڤایه‌تی‌ به‌ مه‌به‌ستی‌ پاراستن‌و رێزگرتن له‌ كه‌رامه‌ت‌و به‌ها مرۆیی‌‌و سرووشتییه‌كان، له‌پانتایی‌ جوغرافیا جۆربه‌جۆره‌كانی‌ جیهاندا به‌ره‌وپێش چووه‌‌و گه‌شه‌سه‌ندنی‌ مرۆڤ‌و مرۆڤایه‌تی‌ لێ‌‎كه‌وتۆته‌وه‌. سه‌رهه‌ڵدانی‌ شۆڕشه‌ مه‌زنه‌كانی‌ مێژوو له‌ پێناوی‌ ئازادیی‌ مرۆڤ‌و نه‌هێشتنی‌ سیستمی‌ چه‌وسانه‌وه‌ی‌ مرۆڤ به‌ ده‌ستی‌ مرۆڤ بووه‌. به‌ تێپه‌ڕبوونی‌ كات‌و پێشكه‌وتنه‌ به‌رچاوه‌كانی‌ مرۆڤایه‌تی‌ له‌ به‌ستێنه‌ جۆراوجۆره‌كاندا، كۆمه‌ڵگای‌ مرۆڤایه‌تی‌ وه‌رچه‌رخانێكی‌ مه‌زنی‌ به‌خۆوه‌ بینی‌. ئاگاییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و ئافراندنی‌ هزره‌ مرۆڤانییه‌كان په‌ره‌یان سه‌ند. گه‌ڕان به‌ دوای‌ ناخ‌و ده‌روونی‌ مرۆڤ‌و هه‌نووكه‌ش له‌ هه‌زاره‌ی‌ سێهه‌م دا‌و رۆچوون بۆ نێو پرۆسه‌ی‌ به‌جیهانیبوون‌و تێَكچڕژاوی‌ جیهان له‌ گوندێكی‌ چووكه‌دا، بۆته‌ هۆی رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی‌ مرۆڤ‌و مرۆڤایه‌تی‌ له‌گه‌ڵ دنیایه‌كی‌ ئاڵۆز دا. له‌ په‌ڕانپه‌ڕی‌ ئه‌م جیهانه‌ دا به‌ هه‌مان راده‌ كه‌ مه‌سه‌له‌كانی‌ پێوه‌ندیدار به‌ مرۆڤه‌وه‌ جیهانی‌ ده‌بن، به‌ هه‌مان راده‌ش به‌هاو پره‌نسیپه‌كانی‌ مافی‌ مرۆڤیش به‌جیهانی‌ ده‌بن.

دوای‌ ئه‌و هه‌موو ماڵوێرانی‌‌و قات‌و قڕی‌‌و كوشت‌و كوشتاره‌ی‌ كه‌ به‌ هۆی شه‌ڕی‌ یه‌كه‌م‌و دووهه‌می جیهانی‌‎یه‌وه‌، هه‌موو جیهانی‌ گرته‌وه‌، رێكخراوی‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ ژێر گوشاری‌ بیروڕای‌ گشتی‌ خه‌ڵكی‌ جیهاندا، له‌ 10ی‌ دێسامبری‌ 1948 (19ی‌ سه‌رماوه‌زی‌ 1327ی‌ هه‌تاوی‌)دا، جاڕنامه‌ی‌ گه‌ردوونیی‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤی‌ بڵاوكرده‌وه‌ كه‌ له‌ پێشه‌كییه‌ك‌و 30 به‌ند پێكهاتبوو. جاڕنامه‌ی‌ گه‌ردوونی‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤ، بانگه‌شه‌یه‌ك بۆ ئازادییه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كانی مرۆڤ ‌و ئارمانجێكی‌ هاوبه‌شی جیهانی‌ بۆ ئازادی‌، ئاشتی‌، ته‌ناهیی‌‌و یه‌كسانی‌ له‌ پێناو به‌رگریكردن له‌ خوێنڕێژی‌‌و قات‌و قڕییه‌ مرۆڤانییه‌كان بوو. پاش ده‌یان ساڵ تێپه‌ڕبوون له‌ په‌سندكردنی‌ جاڕنامه‌ی‌ جیهانیی‌ مافی مرۆڤ، بۆ به‌ فه‌رمی ناسینی ئابڕوو و كه‌رامه‌تی زاتیی هه‌موو ئه‌ندامانی‌ كۆمه‌ڵگای‌ مرۆڤایه‌تی‌و مافی‌ وه‌كوو یه‌ك‌و حاشا لـێ‌نه‌كراوی‌ مرۆڤه‌كان، هه‌نووكه‌ش وه‌به‌رچاونه‌گرتن‌و سووكایه‌تیكردن به‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤ، له‌ هه‌ر چوار قوژبنی جیهانه‌وه‌ به‌رده‌وامه‌‌و سیاسه‌تی‌ جیهانی‌ له‌ رووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ قه‌یرانی‌ شه‌ڕ، نائه‌منی، داته‌پینی ئابووری، پێشێلكاری‌ مافی كه‌مینه‌ نه‌ته‌وه‌كان، مافه‌كانی‌ مرۆڤ، تیرۆریزم، پیسبوونی ژینگه‌، سه‌ره‌ڕۆیی‌‌و دیكتاتۆری، ره‌گه‌زپه‌رستی‌و شۆڤینزم‌و ئه‌و به‌ربه‌ستانه‌ی‌ كه‌ مرۆڤ به‌ ده‌ستی‌ مرۆڤ ده‌چه‌وسێته‌وه‌، له‌ ته‌نگه‌ژه‌یه‌كی قووڵدایه‌.

ئه‌م به‌یاننامه‌یه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای‌ یاسای‌ بنه‌ڕه‌تیی‌ فه‌ڕانسه‌ ‌و پاشان راگه‌یاندراوی‌ سه‌ربه‌خۆیی‌ ئه‌مریكا، داڕێژرا. وه‌ك له‌ پێشه‌كییه‌كه‌یدا هاتووه‌ كه‌ "له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‌ كه‌ دانپێدانانی‌ سه‌ربه‌رزی‌ ره‌گداكوتاو و مافی‌ پایه‌دار‌و وه‌كیه‌كی‌ هه‌موو ئه‌ندامانی‌ خێزانی‌ مرۆڤایه‌تی‌ بناغه‌ی‌ ئازادی‌‌و داد‌و ئاشتییه‌ له‌ جیهاندا. له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی‌ پشتگوێ‌ خستنی‌ مافی‌ مرۆڤ‌و ڕێزنه‌گرتنی‌ بوونه‌ته‌ هۆكاری‌ هۆڤانه‌ی وا كه‌ ئازاری‌ ویژدانی‌ مرۆڤی‌ داوه‌ ...، له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی‌ پێویسته‌ مافی‌ مرۆڤ به‌ بنه‌مای‌ قانوون بپارێزرێ‌، تاكوو مرۆڤ ناچار نه‌كرێ‌ وه‌ك دوایین داڵده‌ په‌نا بباته‌ به‌ر یاخیبوون دژی‌ زۆرداری‌‌و چه‌وسانه‌وه‌...، له‌به‌رئه‌وه‌ی‌ پێویسته‌ گه‌شه‌كردنی‌ پێوه‌ندی‌ دۆستانه‌ی‌ نێوان نه‌ته‌وه‌كان یارمه‌تی‌ بدرێ‌... " پیشانده‌ری‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌م جاڕنامه‌یه‌، راگه‌یاندراوێكی‌ سه‌رتاپاگیر(جهانشمول)‌و بانگه‌شه‌یه‌كه‌ بۆ رێزگرتن له‌ مافه‌ سروشتی‌‌و بنه‌ڕه‌تییه‌كان.
مافه‌كانی‌ مرۆڤ له‌ واتا مرۆییه‌كانه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێ‌‌و ده‌وڵه‌ت یان لایه‌نێكی‌ تایبه‌ت ناتوانێ‌ مافی‌ مرۆڤ به‌ دڵخوازی‌ خۆی راڤه‌ی‌ بكا، به‌ڵكوو ته‌نیا ده‌توانن بوونیان بسه‌لمێنن. چوونكه‌ باوه‌ڕهێنان به‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤ، باوه‌ڕهێنان به‌ پێكه‌وه‌هه‌ڵكردن‌و ئاشتی‌‌و ته‌ناهیی‌ كۆمه‌ڵگای‌ مرۆڤایه‌تییه‌. به‌ واتایه‌كی‌ ساده‌، ئه‌وڕۆكه‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤ له‌ ته‌واوی‌ ژیار‌و كولتووره‌ جیهانییه‌كاندا پێگه‌یه‌كی‌ تایبه‌تی‌ هه‌یه‌.
له‌ سه‌ره‌تاكانی‌ سه‌ده‌ی بیسته‌مدا تێكنۆلۆژیی‌ جه‌نگ به‌ ملیۆنان كه‌سی به‌ كوشتندا، جه‌نگی ئایدۆلۆژییه‌كان به‌ هاوكاریی‌ تێكنۆلۆژیی كوشتار گه‌یشته‌ ئه‌وپه‌ڕی‌ خۆی. له‌ رۆژهه‌ڵات‌و رۆژهه‌ڵاتی‌ نێوه‌ڕاست بونیانه‌كانی‌ كۆمه‌ڵگای‌ نه‌ریتی‌و دواكه‌وتوو وه‌كوو خۆیان مانه‌وه‌، به‌ڵام مۆدێڕنیزاسیۆن به‌ خێرایی‌ كه‌وته‌ خزمه‌تی عه‌قڵیه‌تی دواكه‌وتوو و ئه‌مه‌ش سه‌ره‌ڕۆیی‌‌و دیكتاتۆریی گه‌یانده‌ ته‌شقی خۆی.
گه‌لانی‌ ئه‌م ناوچه‌یه‌ مێژوویه‌كی‌ تاڵ‌و سوێرییان چه‌شتووه‌‌و سه‌ربوورده‌ی‌ ژیانی‌ ئه‌م نیشتمانه‌ له‌ جیهاندا پڕ له‌ جه‌ور‌و سته‌م‌و به‌دوور له‌ هه‌رچه‌شنه‌ به‌زه‌یی‌‌و مرۆڤایه‌تی‌ بووه‌. وه‌كوو بڵێی‌ دیكتاتۆرلێدراوی‌‌و چه‌وسانه‌وه‌ به‌ به‌ژن‌و باڵای‌ ئه‌م سه‌رزه‌وینه‌دا بڕاوه‌. به‌رده‌وام یاسای‌ دیكتاتۆره‌كان له‌ سه‌ر مرۆڤی‌ ئه‌م ناوچه‌یه‌ تاقی‌ كراونه‌ته‌وه‌‌و بوونه‌ته‌ كۆیله‌‌و دیلی‌ ژێر چه‌پۆكی‌ ملهوڕ‌و دیكتاتۆره‌كانی‌ مێژوو. ره‌نگه‌ مێژووی‌ رۆژهه‌ڵات به‌ لانكه‌ی‌ ژیار‌و شارستانیه‌تی‌ مرۆڤ دابنێین‌و به‌ر له‌ یونانی‌ كه‌ونارا مرۆڤی‌ ئه‌م ناوچه‌یه‌ ژیانی‌ به‌كۆمه‌ڵیان پێكه‌وه‌ نا، به‌ڵام هه‌نووكه‌ش ئازادی‌‌و گه‌یشتن به‌ به‌ها مرۆڤانییه‌كان بۆته‌ خولیا‌و ئاواته‌ سه‌ركوێركراوه‌كانی‌ خه‌ڵكانی ئه‌و ناوچه‌یه‌‌و قوربانی‌ توتالیتاریزمی‌ سیستمه‌ سیاسییه‌كانی‌ ناوچه‌ی‌ رۆژهه‌ڵاتی‌ ناڤینن.
كاتێك له‌ پرۆسه‌ی مۆدێڕنیته‌دا گوتاری ناسیونالیزم سه‌ری هه‌ڵدا و نه‌ته‌وه‌ وه‌كوو بنه‌ما و ژێرخانی گرنگترین سترووكتووری گوتاری سیاسی سه‌رده‌می نوێ (ده‌وڵه‌ت) هاته‌كایه‌وه‌، ده‌سه‌ڵاته‌ سونه‌تییه‌كانی رۆژهه‌ڵاتی ناڤین تووشی قه‌یران بوون و له‌ رووبه‌رووبوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ رۆژئاوادا گیرۆده‌ی گۆڕانێكی به‌په‌له‌ و ناهاوسه‌نگ هاتن كه‌ دواهاته‌كانی له‌ شێوازی په‌ره‌نه‌سه‌ندوویی، شه‌ڕ، نائه‌منی و سه‌ره‌ڕۆیی (استبداد)دا خوی نواند. پرۆژه‌ی (هاووڵاتیسازی) واته‌ "نه‌ته‌وه‌سازی" له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناڤیندا به‌شێكه‌ له‌ تراژیدیای سه‌ده‌ی بیسته‌م و به‌ پێچه‌وانه‌ی رۆژئاوا كه‌ له‌و پرۆسه‌یه‌دا هایدپارك، په‌یكه‌ری ئازادی و شه‌قامی خاوه‌ن ده‌نگ سه‌ریان هه‌ڵدا، له‌ ئاكامی ئه‌و پرۆژه‌یه‌دا له‌ رۆژهه‌ڵاتی‌ناڤین، به‌ندیخانه‌ و په‌یكه‌ری دیكتاتۆره‌كان و هه‌روه‌ها كاره‌ساتی ئه‌نفال و هه‌ڵه‌بجه‌ سه‌ریان به‌رزكرده‌وه‌. گرینگی‌ ژیۆپۆلتیك‌و ژیۆئیستراتێژیكی‌ ئه‌م ناوچه‌یه‌‌و بوونی‌ وه‌ك ناوچه‌یه‌كی فره‌كولتووری‌‌و فره‌ نه‌ته‌وه‌یی‌‌و فره‌ئایینی‌ راستییه‌كی‌ كۆمه‌ڵایه‌تی‌ ـ سیاسی حاشاهه‌ڵنه‌گره‌ كه‌ ئه‌وڕۆكه‌ ئاخێوی‌ نێو كۆڕ‌و كۆمه‌ڵه‌ سیاسی‌و بیاڤه‌ باسهه‌ڵگره‌كانی‌ هاوكێشه‌ سیاسییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كانه‌‌و ئاسۆی‌ گۆڕانكارییه‌كانی‌ له‌ چاره‌سه‌ركردنی‌ حقووقی‌ ئه‌و كێشه‌‌و ئاڵۆزییانه‌یه‌. بوونی‌ ده‌سه‌ڵاته‌ دیكتاتۆر‌و دواكه‌وتووه‌كان‌و له‌به‌رچاونه‌گرتنی مافه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كانی‌ مرۆڤ‌و هه‌روه‌ها بوونی‌ كولتوورێكی‌ چه‌قبه‌ستوو له‌م ناوچه‌یه‌دا له‌ لایه‌كه‌وه‌‌و له‌ لایه‌كی‌ دیكه‌وه‌ كه‌وتنه‌ نێو گێژاوی به‌رژه‌وه‌ندیی زلهێزه‌كان له‌ ره‌وتی مێژوودا، ئه‌م ناوچه‌یه‌ له‌ گه‌یشتن به‌ دێموكراسی‌و دابینبوونی مافه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كانی‌ مرۆڤ دوا خستووه‌. هه‌ندێ له‌ وڵاتانی رۆژهه‌ڵاتی ناڤین هێشتا خاوه‌نی رێژیمی دیكتاتۆرن و بڕێكیش ئه‌م قۆناخه‌یان تێپه‌ڕاندوه‌ و‌ قۆناخی "سه‌پاندنی یاسا دێموكراتیكه‌كان له‌ یاسای بنه‌ڕه‌تی‌" ئه‌و وڵاتانه‌دا ده‌ست پێ‌كردوه‌. به‌ڵام نه‌بوونی كولتورێكی سیاسی دێموكراتیك له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناڤیندایه‌، قۆناخی چوون به‌ره‌و "سه‌قامگیركردنی‌ دێموكراسی" له‌گه‌ڵ ئۆرگان و یاسا دێموكراتیكه‌كاندا، درێژخایه‌ن‌و پرۆسه‌كه‌ی زۆر دوا خستووه‌.
له‌م هه‌زاره‌یه‌دا كه‌ به‌ سه‌رده‌می تێكنۆلۆژیی و گۆڕانكارییه‌ خێراكان به‌ناوبانگه‌‌و گوندی جیهانی له‌ نێو تۆڕه‌ جیهانییه‌كانی‌ ئێنترنێت، ته‌له‌ڤیزیۆندا خۆی ده‌نوێنێ‌و سنووره‌ سیاسییه‌كانی‌ كه‌مڕه‌نگ كردۆته‌وه‌، له‌م هه‌زاره‌یه‌دا كه‌ هه‌موو گرووپ‌و رێكخراوێكی‌ نێونه‌ته‌وه‌یی‌ خۆیان به‌ پارێزه‌ری مافی مرۆڤ ده‌زانن‌و بانگه‌شه‌ی‌ ئاشتیی و هێمنایه‌تی بۆ جیهانییان ده‌كه‌ن، كه‌چی ئێستاشی له‌گه‌ڵدا بێت كۆمه‌ڵگای‌ جیهانیی گیرۆده‌ی‌ قه‌یرانێكی‌ قووڵی‌ سیاسی ‌و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌.
له‌ نێو گۆڕه‌پانی‌ گۆڕانكارییه‌ جیهانییه‌كان‌و رۆژهه‌ڵاتی‌ ناڤیندا، به‌ وته‌ی‌ به‌ختیار عه‌لی "كورده‌كان مێژوویه‌كی‌ پڕ تراژدیكیان هه‌یه‌ كه‌ له‌ تێگه‌یشتنی‌ مرۆڤ تێپه‌ڕ بووه‌‌و بۆته‌ ئه‌فسانه‌‌و ئوستووره‌كان". نه‌ته‌وه‌ی‌ ئێمه‌ شه‌وگارێكی‌ ته‌نیایی‌‌و سه‌ختی‌ به‌ دیار زستانی تاریك‌و ئه‌سته‌م رۆژ كردۆته‌وه‌، دانبه‌خۆداگرتن‌و دواجار پشوودرێژی‌، مرۆڤی ئێمه‌یان له‌ هه‌رێمی‌ رق‌و تووڕه‌یی‌‌و هه‌ڵخزان به‌ره‌و توندوتیژی‌‌و ئاژاوه‌نانه‌وه‌ رزگار كردووه‌ به‌ڵام پاش ده‌رچوونی جاڕنامه‌ی‌ گه‌ردوونی مافه‌كانی‌ مرۆڤ، هێشتا له‌ ناوچه‌ی‌ رۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاست‌و به‌ به‌رچاوی هه‌موو جیهانه‌وه‌، مافه‌كانی‌ مرۆڤ به‌ توندی پێشێل ئه‌كرێت، كه‌چی‌ بێده‌نگی لێ ده‌كه‌ن‌و كوێرو كه‌ڕ بوون له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌و هه‌موو تراژدیایه‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌كدا. تراژدیایه‌ك كه‌ به‌ درێژایی مێژوو نه‌وه‌یه‌ك ئه‌ینووسێته‌وه‌‌و خۆی ئه‌خواته‌وه‌‌و له‌ پێناو ترووسكاییه‌ك ئازادی خوێنی له‌به‌ر ده‌چۆڕێ. سه‌رمایه‌یه‌ك كه‌ ده‌سكه‌وتی ئارمانجی سیاسی‌و به‌شداریی سیاسیی نه‌ته‌وه‌یه‌ك له‌ گۆڕه‌پانی سیاسیدایه‌، سامانی نه‌ته‌وه‌یه‌ك كه‌ به‌رهه‌می خه‌باتێكی‌ ره‌وایه‌‌و به‌ درێژایی مێژوو هه‌تا ئه‌مڕۆ درێژه‌ به‌ خه‌بات ده‌دات‌و سه‌رده‌می جیهانیبوونی مافه‌كانی‌ مرۆڤ‌و دێموكراسی بێده‌نگی به‌رامبه‌ر ده‌نوێنێ. مێژووی تراژیكی كورد‌و حه‌كایه‌ته‌كانی‌ وه‌ك "دڕنده‌‌و یاخی" بێته‌ به‌رچاو، به‌خشه‌نده‌یی‌و مێرخاسی‌و جوامێری به‌شێك بووه‌ له‌ بیرو ئه‌ندیشه‌كانی‌ كه‌ به‌خشه‌نده‌یی‌و جوامێریی كورد‌و شه‌یداییان پێواوه‌. بزووتنه‌وه‌ی‌ شوناسخوازیی كورد خوڵقێنه‌ری توندوتیژی‌ نیه‌‌و نه‌بووه‌، به‌ڵكوو شه‌ڕكردن له‌گه‌ڵ توندوتیژییه‌، ره‌هایی‌و رزگاریی له‌ ده‌ست تووڕه‌یی‌و رق‌و هه‌ڵچوونه‌، ده‌ربازبوون له‌ دیلییه‌تی‌و گه‌یشتن به‌ حه‌قیقه‌ت‌و به‌هادان به‌ كه‌رامه‌تی مرۆڤی كورده‌.
نه‌ته‌وه‌یی‌ كورد له‌ لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتی باڵاده‌سته‌وه‌، له‌ هه‌ر چوار به‌شی كوردستاندا (ئێران، توركیه‌، سوریه‌، عێراق)، رووبه‌ڕووی توندوتیژییه‌كی به‌رفراوان بۆته‌وه‌ كه‌ پێشێلكاریی مافه‌كانی مرۆڤی كورد به‌ درێژایی سه‌ده‌ی‌ بیسته‌م، گه‌یشته‌ ئه‌وپه‌ڕی خۆی ‌و به‌ درێژایی مێژووی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م‌و بیسته‌م، سه‌ده‌ی‌ گۆڕانكارییه‌ مه‌زنه‌كانی له‌ ئاستی جیهانیدا، نه‌ته‌وه‌ی‌ كورد له‌ لایه‌ن ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ تازه‌ به‌ ده‌سه‌ڵاتگه‌یشتووه‌كانه‌وه‌ كه‌وته‌ به‌ر شاڵاوی سه‌ركوت‌و ئاسمیلاسیۆنی فه‌رهه‌نگی ـ كۆمه‌ڵایه‌تی و ژینۆسایده‌وه‌ كه‌ به‌ هه‌زاران كورد كوژران‌و به‌ هه‌زاران كه‌س ئێعدام‌و به‌ هه‌زاران ماڵباتی كوردی ده‌ربه‌ده‌ر كران. له‌گه‌ڵ ئه‌و هه‌موو ماڵوێرانی‌و كوشتاره‌ی‌ خه‌ڵكی كورد، ده‌سه‌ڵاتدارانی زاڵ، كۆمه‌ڵگای‌ كوردستانیان له‌ هه‌موو بیاڤه‌كانی‌ (بنه‌ماڵه‌، كۆمه‌ڵگا، سیستمی سیاسی‌و كۆمه‌ڵایه‌تی)دا تووشی قه‌یرانێكی‌ ده‌ست‌وپێ گیر كرد‌و هه‌نووكه‌ش ئاسه‌واره‌كانی‌ به‌سه‌ر نه‌وه‌كانه‌وه‌ دیاره‌‌و بزاڤه‌ سیاسییه‌كانی كوردیش له‌ هه‌ناوی ئه‌م هه‌موو سته‌مه‌دا سه‌ریان هه‌ڵدا‌و درێژه‌ به‌خه‌بات ده‌ده‌ن.
دوا په‌یڤ:
"تاكه‌كان ده‌ژین‌و ده‌مرن، ئه‌وه‌ی‌ ده‌مێنێته‌وه‌ جڤاته‌. ئه‌وه‌ی‌ بۆ تاك له‌م هاتن‌و چوونه‌دا ده‌مێنێته‌وه‌ بریتییه‌ له‌ ژیان، ژیانێكی‌ چاك‌و مانادار‌و هه‌بوونی ویژدانێكی‌ ته‌ندرووست، راستگۆیی‌ له‌گه‌ڵ جڤات، گوتنی‌ حه‌قیقه‌ت تا ئه‌و شوێنه‌ی‌ كه‌ شیاوه‌و عه‌قڵ‌و توانایی‌ عه‌قڵ رێگا ده‌دات". هیوا به‌ داهاتوو، به‌رده‌وامی‌‌و نه‌دۆڕاندی‌ ئیراده‌، ژیاندۆستی‌‌و مرۆڤ دۆستی‌ له‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌ به‌رزه‌كان كه‌ ئێمه‌ ده‌خاته‌وه‌ بیری مرۆڤبوونی خۆمانه‌وه‌. بۆیه‌ به‌ چاوكراوه‌یی‌‌و به‌رچاو روونییه‌وه‌ له‌ ئاسۆ بڕوانین هه‌تا زانست‌و ماریفه‌ت بكه‌ینه‌ هه‌گبه‌ی‌ داهاتوومان. به‌ وته‌ی‌ مارتین لوتێركینگ" ... تاریكی به‌ تاریكی‌ له‌ ناو ناچێ‌، ته‌نیا رووناكییه‌ كه‌ تاریكی‌ ده‌تارێنێ‌‌و كۆتایی‌ پێ‌ دێنێ‌".
ئه‌گه‌ر ئێمه‌ ئه‌وڕۆ گوتاره‌ سیاسی‌و فه‌رهه‌نگییه‌كانمان به‌ره‌و زه‌مه‌نی كه‌مڕه‌نگی ئیدئۆلۆژییه‌كان‌و تۆخبوونه‌وه‌ی‌ سیمای‌ مرۆڤایه‌تی ده‌چین، له‌بیرمان نه‌چێ كه‌ له‌ سه‌ده‌ی‌ زستانی ته‌م گرتووداین‌و هه‌ر زه‌مه‌نێك ره‌نگه‌ بكه‌وێنه‌ به‌ر هه‌ره‌سی توندوتیژی‌و ترازان له‌ هێڵی به‌خشه‌نده‌یی. بێگومان ئه‌مه‌ تێڕوانینێكه‌ بۆ هه‌ڵه‌كانی‌ مرۆڤ له‌ مێژووی مرۆڤایه‌تی‌و ده‌روویه‌ك به‌ره‌و كاڵبوونه‌وه‌ی‌ جه‌نگی ئایدۆلۆژییاكان‌و نه‌كه‌وتنه‌ داوی گۆڕستانی تاریكی.

ئه‌فراسیاب گرامی